Wat is Documentaire Fotografie?

een kleine poging tot formulering

>

Documentaire fotografie is de vorm van fotografie die maatschappelijke verhalen als onderwerp heeft. Onder maatschappelijke verhalen kan worden verstaan alle verhalen over de sociale, etnische, psychologische situatie van mensen binnen de context van de verhoudingen in de historische wereld. Documentaire fotografie toont in beelden (en eventueel teksten en films) verhalen over maatschappelijke posities van macht, onrecht, milieu, en andere grote thema’s, maar ook van kleine thema’s binnen het maatschappelijk kader van onderlinge verhouding van individuen, psychosociale onderwerpen, het tonen van onbekende levens en werelden van individuen en sociale groepen, (inclusief de wereld van flora en fauna indien dit historisch is).

Het doel van de documentaire fotografie is het oproepen van maatschappelijk debat, het geven van nieuw inzicht op maatschappelijk en historisch gebied, het sensibiliseren van de kijker voor thema’s die de loop van de menselijke geschiedenis beïnvloeden.

In mijn boek Beeldspraak zeg ik erover: “De documentaire fotografie streeft er naar zich over de sociaal-maatschappelijke werkelijkheid uit te spreken, om informatie te geven en een visie te leveren in een politieke of sociale context. (..) De documentaire fotografie gaat uit van het medium als een venster op de werkelijkheid. Uiteraard is dit een venster met een persoonlijk perspectief, maar de realiteit achter het beeld is het hoofdmotief.”
Op de website van Fotodok kun je het volgende lezen: “Documentairefotografie is het vertellen van een op feiten berustend verhaal aan de hand van foto’s, waarbij de maker zijn eigen stempel drukt op dit verhaal.”
Op de website van Academie St. Joost wordt de student aangesproken met het volgende: “We dagen je uit om vanuit je nieuwsgierigheid en maatschappelijke betrokkenheid – met stilstaand en bewegend beeld – inhoud en betekenis te geven aan de plaats van de documentaire in het hedendaagse medialandschap. De belangrijkste kracht van de documentairemaker is een kritische blik op de buitenwereld.” De betrokkenheid en kritische blik blijken hier belangrijke facetten.
Op de Open Society Foundation website lees je: “Documentary photography follows a single topic or story in-depth over time, as opposed to photojournalism’s real-time coverage of breaking news and events. By deepening our understanding and emotional connection to stories of injustice, documentary photography can capture and sustain public attention, and mobilize people around pressing social and human rights issues.” In deze tekst wordt het diepgaande en langdurige karakter van een goede documentair project benadrukt.
In deze bovenstaande definitie klink nog geen woord van de moderne twijfel en veranderingen die in het debat zijn ontstaan. Daarover het volgende.

Maartje van den Heuvel zegt in het boek Documentaire nu!: ”In de jaren zestig en zeventig, mede onder invloed van de alom aanwezige revolutionaire stemming, was en goede documentaire fotograaf links georiënteerd en vanuit een activistisch standpunt ooggetuige van mistoestanden. (…)”. Later veranderde dat. Van den Heuvel: “Met name in de museale omgeving is een laboratorium ruimte ontstaan waarin het documentaire beeld wordt geanalyseerd, becommentarieerd en op nieuwe wijze ingezet.” In haar stuk legt ze alle nieuwe strategieën uit, waarvan je kunt zeggen dat het vaak museale, dus autonome strategieën zijn. Zij noemt bijvoorbeeld Jeff Wall, die de beeldtaal onderzoekt van de documentaire foto. Zij noemt een groot aantal kunstenaar die het medium fotografie onderzoeken op hun het documentair gehalte. We zien meer en meer commentaren en autonome onderzoeken op de documentaire fotografie. Op het moment dat deze onderzoeken puur om de beeldtaal gaan, acht ik het een autonoom onderzoek. Immers het thema is niet meer de maatschappij, maar het medium zelf. Interessant, nodig, maar hors du champs.
De huidige ontwikkelingen in de documentaire fotografie hebben wel duidelijk gemaakt dat er geen objectieve waarheid valt bloot te leggen met het beeld. Ook de documentaire foto is een subjectief beeld, genomen vanuit de visie van de fotograaf. Deze visie neemt echter niet weg dat de fotograaf de hem onringende historische en sociaal gedeelde wereld tot onderwerp heeft en als onderliggende thema de onderlinge menselijke verhoudingen heeft.

Fred Ritchin zegt over in After Photography dat de huidige - digitale - documentaire fotografie niet meer als een eenduidige venster op de werkelijkheid gezien kan worden, omdat een foto meerdere verwijzingen kan bevatten en geen aanspraak meer doet op de werkelijkheid. Maar dat neemt niet weg dat de maatschappelijk uitgangspunt blijft bestaan. En Jorge Ribalta zegt in The Meaning of Photography: “Fotografie zonder realisme is irrelevante fotografie, letterlijk dood, want ze mist haar historische missie en mogelijkheid om een opinie te scheppen en sociale transformatie te stimuleren.”
De museale ontwikkeling die de documentaire fotografie heeft ondergaan beschrijft Frits Gierstberg als het gevolg van de algemene vervaging van de grenzen tussen feit en fictie. De huidige documentaire fotografie houdt volgens hem het midden tussen klassiek reportage en een autonome vorm. In alle discussies zien we een verruiming maar ook vervaging van wat documentaire is. First Gierstberg zegt: “Misschien wordt de documentaire door haar artificialiteit wat meer ‘discourse’ dan ‘document.’ (..) Maar wie maakt zich in het postmediale tijdperk nog druk over definities?”
Maar dat is veel te gemakkelijk. Dit is de ultieme verwatering van documentaire fotografie de lofzang toezingen. Alle experimenten zijn zinvol en scheppen een nieuwe taal. Maar het uitgangspunt van de documentaire fotografie moet het maatschappelijk, historische verhaal blijven en niet gelijkgesteld worden met eveneens zinvolle, maar autonoom van karakter zijnde, onderzoeken naar de beeldtaal van de fotografie.