Jeroen Toirkens

Terwijl politici en media elkaar in de haren vlogen over homorechten en de Greenpeace actie en Rob Hornstra Rusland niet meer in mocht, had Jeroen Toirkens tijdens het Nederland-Ruslandjaar een expositie in het centrum voor fotografie ‘Gebroeders Lumière’ in Moskou met zijn project Solitude, in the wake of Willem Barentsz.

In het gelijknamige boek dat uit het project is voortgekomen staan niet alleen foto’s maar ook verhalen van de journaliste Petra Sjouwerman, Scandinavië correspondente voor Trouw, en daarom had ik met hen beiden een gesprek in de studioruimte van Jeroen Toirkens. We hebben vrij uitzicht over de industriële gebieden van regenachtig Rotterdam en overal om ons heen staan de grote kisten met de geëxposeerde foto’s die net zijn teruggekomen uit Moskou.
“Het idee is ontstaan door een gesprek met Diederik Veerman, curator van het Museon,” vertelt Toirkens. “Hij wilde iets gaan doen met de Barentsz-regio en wij kwamen op het idee om het te koppelen aan het Nederland-Ruslandjaar. Ik had gehoord dat er een toeristische route was bedacht door de lokale toeristenbureaus, die ze de Barentsz-weg noemen. Deze route gaat van Noorwegen, via Zweden en Finland naar Rusland. En wij besloten deze route per auto af te leggen en daarbij te zoeken naar de desolate gebieden en hun inwoners. Veel van de bewoners van dat gebied zijn Sámi, een van oorsprong nomadisch volk. Zij hebben de overlevenden van het Nova Zembla echec in de zestiende eeuw gered.”
Toirkens heeft eerder het grote project Nomads gedaan, waarbij hij nomaden in koude oorden heeft gefotografeerd. Heeft hij een voorliefde voor koude klimaten? “De overeenkomst met Nomads is niet de kou, maar de afzondering waarin mensen overleven. Het boek heet daarom ook Solitude, eenzaamheid of afzondering. In Nomads heb ik voornamelijk de mensen in beeld gebracht, maar nu heb ik mijn eigen tocht uitgebeeld. Ik heb bijvoorbeeld ook de hotelkamer en mijn uitzicht ervan gefotografeerd. Het is een roadmovie in foto’s en teksten.”

In het boek gaan de foto’s en de teksten over hetzelfde gebied, maar ze overlappen elkaar niet. Door de gelijkwaardigheid van beeld en tekst kun je als lezer heen en weer bladeren tussen deze twee sporen en zo de route meereizen. Op de foto’s zie je besneeuwde bergen, verlaten kustgebieden, eenzame wegen, het standbeeld van Willem Barentsz in het Noorse kustplaatsje Vardø, lelijke Russische flats in het visserplaatsje Teriberka en interieurs van bewoners. “Ik ben afgestapt van journalistieke foto’s. Nu zoek ik veel meer naar verstilde beelden die op zichzelf kunnen staan. Het verhaal is geconstrueerd. Ik heb wel reportagefoto’s gemaakt maar die zijn eruit gevallen. Dat is ook mede de bijdrage van Marc Prüst die met mij de selectie heeft gedaan.”

De teksten verhalen over de mensen die het reizend duo ontmoetten. Petra Sjouwerman: “We hebben afgesproken dat we onafhankelijk van elkaar zouden werken. We wilden niet tegen elkaar zeggen wat de ander moest schrijven of fotograferen. Ik ben vooral geïnteresseerd in hoe de mensen in deze gebieden overleven. Ze moeten heel vindingrijk zijn. Ik heb in een Indianenreservaat gewoond dus ik weet dat ik bij inheemse volkeren heel geduldig moet zijn om hun verhalen los te peuteren. Op onze route kwamen we interessante mensen tegen. Bijvoorbeeld een Nederlandse jazzmuzikant die nu kaas maakt in het Zweedse dorp Jokkmokk, of een gepensioneerd echtpaar dat op het vrijwel onbewoonde Noorse eiland Fleinvær woont. Het was ook verrassend te zien dat er een heuse Finse tangocultuur is en dat in Zweden een heel dorp wordt verplaatst vanwege een ijzerertsmijn.” Sjouwerman schrijft ook over de armoede van Valentina in het Russische vissersdorp nabij Moermansk: “In haar volle huiskamer staan twee bedden, een eettafel met vier stoelen en een kast. Op de kast staat een Sovjetvlaggetje, met een hamer en een sikkel, in een vaasje.”
Ook voor Toirkens is de situatie van de mensen in afzondering een leidraad. “De worsteling van de mensen in dit soort gebieden vind ik boeiend. Waarom zouden zij in die afgelegen oorden blijven wonen? Er zijn veel externe factoren die hun leven beïnvloeden en mogelijk bedreigen. Ze moeten hiermee leren omgaan. Mijn fascinatie heeft ook te maken met de afzondering die deze mensen zoeken en het levensritme dat zij daardoor hebben. Wij plannen alles van te voren, maar zij leven met de natuur die behoorlijk grillig kan zijn. Maar het woord Solitude heeft ook een positieve lading. Het is niet alleen afzondering maar ook meditatie en rust. Dat hoorden we ook van die jazzmuzikant. Hij zocht bewust de afzondering op. Eerst had hij nog een camping, maar al die vakantiegangers vond hij veel te druk.” Sjouwerman voegt daaraan toe: ”Het relativeert je luxe leven heel erg als je in extreme omstandigheden bent en je niet even de thermostaat van je verwarming hoger kan zetten.”
Werkte Toirkens voorheen voornamelijk analoog, dit hele project heeft hij digitaal geschoten. Het is mooi te zien dat het een vrijwel onzichtbare overgang in techniek is. De foto’s hebben dezelfde pasteltinten en de zelfde doortekening die het kleurnegatief kenmerkt. “Ik werk met de Mamiya RZ. Ik gebruikte daarbij eerst de filmachterwand maar nu heb ik er een Phase One achterwand op gezet. Omdat de beeldhoek kleiner wordt, gebruik ik nu de 50mm als de standaardlens, die nu overeenkomt met een 40mm op kleinbeeld. Ik werk op 400 ISO en schiet bijna alles uit de hand, omdat ik een element van spontaniteit wil behouden. De bewerking van de foto’s laat ik over aan Mischa Bonis, die ook mijn analoge werk bewerkte. Zij kan dezelfde zachte sfeer uit de digitale bestanden halen.”
Het zoeken naar fondsen voor fotoprojecten is altijd een van de lastigste onderdelen van de fotografie. Omdat Toirkens, door de verwijzing naar Willem Barentsz, het project koppelde aan het Nederland-Ruslandjaar kon hij van de organisatie een subsidie krijgen. De enige eis was dat hij een expositie in Moskou zou regelen. Verder hielp het Sem Presser Archief mee en heeft hij samen met Sjouwerman de verhalen verkocht aan Trouw, die er een aantal artikelen aan weidde. “De toekomst is dat je de producent wordt van je eigen verhalen,” zegt Toirkens. “Van de uitgever Lannoo moest ik zelf een deel van de voorverkoop regelen. Dat deed ik via mijn netwerk van het Nomads project.”
Op de witte cover van het boek staat een foto van een witte caravan in een wit besneeuwd landschap naast een foto van de markering van de poolcirkel en achterin lees ik een quote van Gerrit de Veer, uit 20 augustus 1597, die de hele sfeer van het boek opsomt: “De mensen in de huizen bewezen ons grote vriendschap. Ze brachten ons hun stoven en droogden onze natte kleren. Ze kookten een partij vis en nodigden ons uit voor de maaltijd.”

Ton Hendriks © 2014