Ellen Kooi

>

In de beelden van Ellen Kooi zit altijd een vervreemdend element, iets onuitspreekbaars, een ongearticuleerd mysterie, een vraag zonder antwoord, een verborgen angst of diep gekoesterd verlangen. Vaak zien we jonge meisjes in een wijds landschap, rennend over het gras, hangend in een boom, kruipend over een weggetje, uitkijkend naar de horizon, of mijmerend met een brief in de hand. En vaak hebben de beelden een extra, niet natuurlijke lichtbron wat de lading van het mysterie versterkt.

In haar woning in Haarlem spreek ik Ellen Kooi over haar werk dat op Unseen wordt getoond door Torch galerie. De fascinatie voor de kracht van de natuur ontstond tijdens haar jonge jaren toen het gezin langs de rand van Leeuwarden woonde. “Daar zag je aan de ene kant een flat van twaalf hoog en aan de andere kant de wijde vlakte van de natuur. Ik voelde me tussen twee werelden in. Ik vond het bijzonder hoe de natuur je gemoed kon beïnvloeden en veranderen. Hier is de kiem van mijn werk ontsproten.”
Terwijl de kinderlijke verwondering over de kracht van de omgeving in haar jeugd was ontstaan, kreeg de fotografische uitbouw na haar opleiding aan de kunstacademie vorm. “Toen ik in Groningen woonde, maakte ik vrij werk: veel landschappelijke zwart-wit foto’s die ik op bariet afdrukte. Ik wandelde veel en tijdens die wandelingen maakte ik opnamen, meestal alleen voor mijzelf. In Groningen deed ik ook veel opdrachten voor theatergroepen. Ze wilden foto’s voor de affiches van het volgende seizoen. De voorstellingen waren nog niet af, zodat ik de beelden zelf moest improviseren. Daardoor heb ik de expressieve kracht van lichaamstaal goed leren kennen.”
Ellen Kooi smeedde haar belangstelling voor de natuur en het inzicht in de menselijke lichaamstaal samen tot de vaardigheid verhalen te vertellen over de relatie van de mens met het landschap. Dat doet ze door haar figuranten op een theaterachtige manier te positioneren. Het is vooral de mysterieuze band die de mens met de natuur heeft die Kooi tot thematiek heeft gemaakt. “Terwijl we ons met de natuur verbonden kunnen voelen, ontstaat er ook een raar soort angst als je alleen bent in de natuur. Na anderhalf uur wandelen krijg je het gevoel dat er van alles kan gebeuren. Als er plotseling iets wegwaait kun je al verbaasd zijn. Ik kan me daarom ook goed voorstellen dat vanuit die angst en verwondering mythen en sagen zijn ontstaan. Dat gegeven zullen veel mensen herkennen. De fantasieën die hieruit ontstaan probeer ik in beelden te herscheppen.”
Een voorbeeld is de foto met de titel Katwijk-bomen. De foto is genomen bij de Oude Rijn, ooit de grens van het Romeinse Rijk. “Aan de ene kant had je het Romeinse Rijk met bepaalde waarden en opvattingen en aan de andere kant het Germaanse Rijk met een ander geloof. Ik vraag me af hoe het geweest moet zijn om langs de ene oever van de Oude Rijn te staan, welke nieuwsgierigheid men had om de overkant te zien. Daar maak ik dan een metaforisch beeld van. Ik hoop eigenlijk dat het niet nodig is dat ik dit vertel want de kijker moet zijn eigen verhaal bij het beeld bedenken. Het algemene thema van de foto gaat over grenzen en dat mag de kijker verder zelf invullen.”
Een andere foto die de werkwijze van Ellen Kooi illustreert is Oosterplas-Wilg die ze vlakbij haar woonplaats maakte. We zien een meisje met rood haar in een groene jurk in het water staan voor een kale struik. Haar armen houdt ze geopend alsof ze iets wil vertellen. De lucht en het water zijn blauwgroen, tekenen van zowel openheid als gevaar. Het licht op de foto is tegelijkertijd helder en heiig, waardoor een feeërieke spanning wordt opgeroepen. Op deze foto is het meisje de mediator tussen ons en de plek waar zij staat. Zij wijst ons, kijkers, op de gevoelens die we kunnen hebben bij deze mysterieuze plek. Het meisje vormt zo een spiegel van de angsten en onzekerheden die voorbij de veilige wereld ineens kunnen opdoemen. “Ik heb haar als woordvoerster van de natuur in beeld gebracht. Zij spreekt over de gevoelens die wij kunnen hebben. Wij moderne mensen zijn vervreemd van de natuur, ik ook. Wij weten eigenlijk niet meer wat echte natuur is. Je ziet hoe het landschap steeds meer versnippert, hoe rondom de steden steeds meer ruimte komt voor industrieterreinen ten koste van de natuur. Als ik rondrijd zie ik soms midden in het landschap een fabriek opdoemen. Daarom wordt de leegte waarin de natuur kan gedijen steeds kleiner. De natuur is verworden tot een parkje om de hoek. De ervaring van het landschap wordt ons in toenemende mate ontnomen. Mijn vraag is welk effect dat heeft op je geest. Ik zie dat wij in Nederland zijn gaan denken als ons landschap: rechtlijnig en rationeel.”
Het zijn veelal kinderen die op Kooi’s foto’s figureren. Aan de ene kant symboliseren zij de kinderlijke verwondering over de natuur, anderzijds is het kind metaforisch voor kwetsbaarheid, een van de onderliggende thema’s in het werk van Kooi. “Ik denk dat iedereen in een bepaalde mate kwetsbaar is. Kwetsbaarheid is ook iets moois. Wij zij het niet gewend om kwetsbaarheid te tonen. Het kind is hier ook een metafoor van de natuur zelf, want de natuur is ook kwetsbaar. Het mooie is dat je je als kijker gemakkelijk in een kind kunt verplaatsen. Soms gebruik ik ook attributen zoals ballonnen, die de lichtheid voorstellen. Maar dat doe ik niet te vaak want ik wil mijn foto’s niet te theatraal maken. Ik wil dat het gewone dingen zijn die we gemakkelijk kunnen herkennen. Dan kan de kijker zich er beter aan spiegelen. Je zou het bij wijze van spreken zo in het echt moeten kunnen tegenkomen.”
Ellen Kooi maakt behalve haar vrije werk ook werk in opdracht dat dan wel een relatie moet hebben met haar eigen werk. Zo heeft ze voor het gemeentehuis van Zaandam foto’s gemaakt van het landschap rondom de stad die in grote lichtbakken van tweeëneenhalve meter lang in het gemeentehuis hangen. ”Ik pak zo’n opdracht conceptueel aan. Eerst kijk ik altijd naar de geschiedenis van het landschap. Dan teken ik er beelden bij die ik vervolgens ensceneer. Door de geschiedenis te verbinden met de psychologische ervaringen van de mens in het landschap probeer ik er meerdere lagen in te leggen.”
Het gebruik van uiterst gedoseerd flitslicht is een typisch kenmerk van de vaak panoramische foto’s van Kooi. “Voor mij is het flitslicht sfeer ondersteunend. Ik wil de aandachtspunten uitlichten, ik zoek niet per se een surrealistisch effect want dan wordt het verhaal van de foto al gauw in een bepaalde richting in gestuurd.”
Ondanks de vele verwijzingen naar het typische Nederlandse landschap wordt het werk van Kooi vaker in het buitenland tentoongesteld. “Mijn werk is waarschijnlijk minder bekend in Nederland als erbuiten, wellicht door het overwegend documentaire karakter van de Nederlandse fotografie. Het kan ook zijn dat de Nederlandse landschappen juist meer aanspreken in zuidelijke landen. In Spanje heb ik grote solotentoonstellingen gehad en binnenkort heb ik een tentoonstelling in Frankrijk.”

Unseen, Torch galerie
www.ellenkooi.nl