Roger Ballen

>

Roger Ballen heeft een geheel eigenzinnige onderwerpkeuze en esthetiek, die bij elke foto van hem direct herkenbaar is. Niet voor niets heet zijn nieuwe boek en expositie Ballenesque. Zijn zeer persoonlijke en onnavolgbare stijl is een woord geworden. Ik spreek de Zuid-Afrikaanse fotograaf, die in de jaren negentig doorbrak met zijn project Platteland, in de Reflex Galerie in Amsterdam, waar hij nu een mini retrospectief heeft. Al in de jaren negentig had Ballen expositie in Nederland, in de Kunsthal en in de Melkweg galerie. “In de Melkweg had ik een expositie van Platteland. Ik was toen in een periode van verandering. Ik begon toen op een theatrale manier de personen op de foto te regisseren, waardoor het niet strikt documentair meer werd.”

De serie Platteland liet foto’s zien van arme blanken die tot dusver nog nooit het onderwerp van een fotoserie waren geweest. De foto’s toonden armoede en achterlijkheid, lelijkheid en isolatie van een verloren groep mensen op het platteland van Zuid-Afrika. Na de uitgave van het boek legde Roger Ballen zich geheel toe op geregisseerde fotografie waarbij hij zijn mensen gebruikt om zijn eigen visie over de menselijke geest weer te geven. “Mijn foto’s gaan niet over mijn eigen psyche maar over de archetype van de menselijke geest. Het is een zeer gecompliceerde thema, omdat het gaat over de filosofie van de esthetiek en de waarneming.”
Na Platteland volgden nog veel meer series, die steeds autonomer en bizarder van karakter werden. In Outland begon hij met zijn figuranten scenes uit te beelden. In latere series werden mensen soms vervangen door dieren en de gekladderde muren, door hem beschilderd in een kinderlijke stijl, kregen een steeds grotere rol in het beeld. De foto’s van Ballen gingen meer lijken op gefotografeerde zwartwit tekeningen, waarbij de muur en de personages met elkaar verweven werden. Ondanks dat hij vasthield aan de fotografie als medium, werden zijn beelden verhalen van een binnenwereld.
“Fotografie is anders dan alle kunstvormen, omdat de fotografie afhankelijk is van de buitenwereld. Alles wat je op mijn foto’s ziet is een fysiek object, maar ze vormen het verslag van de transformatie van mijn geest. Als tekenaar kan ik een bloem tekenen maar als fotograf heb je een bloem nodig. De buitenwereld brengt een eigen betekenis met zich mee maar ik probeer die betekenis meer naar mijzelf toe te trekken en mijn foto’s als metaforen te gebruiken. Als je mensen op mijn foto’s ziet zie je meer Roger dan die mensen. In mijn vroegere werk was het meer die mensen dan dat het over mij ging. Het belangrijkste wat ik nu wil is foto’s maken die een impact op mijzelf hebben. Ze moeten mijzelf inspireren en me een soort van elektrisch gevoel geven.”
De locaties waar Roger Ballen fotografeerde bleef nog vaak de huizen van de arme blanke boeren van Zuid-Afrika, maar dit diende meer als decor en werkruimte van zijn eigen fantasie. Voor de projecten Boarding House en Asylum of the Birds fotografeerde hij op verlaten ruimten in bezit van de goudmijnen.

Archetype van de geest
Voor Ballen is er geen verschil tussen werkelijkheid van het fotografische beeld en de fantasie van de geest. Volgens hem onthoudt het onderbewustzijn alleen de diepere betekenis. Zijn beelden gaan over de menselijke geest, gevoed door zijn studie psychologie, en met name de theorieën van Jung. “Ik studeerde destijds in Berkeley, waar de humanistische psychologie in zwang was. Men probeerde op een wetenschappelijke methode het menselijk gedrag te verklaren. Jung was geïnteresseerd in de onbewust geest. Hij ontwikkelde de theorie van het archetype, aangeboren onbewuste ideeënpatronen.” Ballen’s fotografie werd een fotografische zoektocht naar het archetype van onze geest, naar de universele angsten en drijfveren van de mens. In zijn eigen woorden: “Wat is het doel van wat ik doe? Het doel is om mijn eigen geest uit te dagen. Om de geest tot zichzelf te laten praten. Het is gemakkelijk om die psychologische termen te gebruiken, maar als je er echt over gaat nadenken vallen die termen gewoon uit elkaar, dan blijken ze zinloos te zijn. Als je over kunst wilt nadenken zijn woorden niet voldoende. We hebben het woord kunst maar wat betekent kunst eigenlijk? Wat is de betekenis en de waarde ervan? De doel van de fotografie is om mij persoonlijk te verlichten en mijn uit te nodigen om ervan te leren. Ik ben de moeder en de baby wordt geboren en kijkt naar de moeder. En ik vind de baby mooi en dan kan hij aan de muur in een galerie hangen. Dan hoop ik dat de foto’s een transformatieve effect hebben. Ik hoop dat mijn foto’s een impact hebben op de kijker. Ik ben geen sociaal of politieke fotograaf. Ik ben ook niet geïnteresseerd om politieke statements te maken. Mijn werk is puur psychologisch en existentieel en uiteraard esthetisch.”

Menselijke schaduwzijde
Het is niet toevallig dat Roger Ballen veel series heeft gemaakt over dieren, over ratten en vogels en reptielen. Hij heeft een grote affiniteit met dieren, omdat hij ze graag om zich heen heeft maar ook omdat zij niet behept zijn met de menselijke culturele vernislaag van het bewustzijn. “Ik heb heel veel huisdieren thuis, wel een paar honderd. Ik woon ook vlak bij de dierentuin in Johannesburg. Helaas kan ik de leeuwen daar niet als huisdieren nemen. Dieren zijn een symbool van de natuur en van ons dierlijk gedrag. In mijn foto’s refereren de metaforen over de menselijke maatschappij. Maar in mijn foto’s stop ik zoveel betekenissen en zoveel verschillende aspecten van onze relatie met de dieren en met onszelf dat ze moeilijk te evalueren zijn. Mijn foto’s gaan over de onmogelijkheid om met onszelf te leven en met onze eigen schaduwzijde om te gaan. Zo is voor mij de vogel het archetype symbool van puurheid, de verbinding tussen hemel en aarde. Ik doe nu ook een hele serie met ratten. Voor veel mensen hebben ratten een negatieve connotatie, maar hoe meer ik werk met de rat hoe meer ik ze zie als het archetype van de openheid naar de wereld.”
De foto’s van Ballen zijn mysterieus, donker van toon, en af en toe luguber, maar hij vindt dat kritiek erop veel zegt over onze eigen onvermogen hiermee oom te gaan. “Ik krijg vaak het commentaar dat mijn foto’s donker zijn. Dan zeg ik: buiten is het donker. Je hebt dag en nacht. Wat is er mis met de nacht? Ben je bang voor het donker? Wat is het probleem van het onderwerp van mijn foto’s? Het gaat over angst. Mensen kunnen hun eigen angst niet aanvaarden. Mijn foto’s zijn onderbewuste barrières van emoties die mensen onderdrukken. Bijna iedereen is bang voor zijn eigen schaduw. Daarom ziet onze maatschappij er zo uit zoals het er uit zie. Ik maak geen kunst om mensen te verontrusten. Het is de geest van de mensen zelf die dat doet.”

Meerlaags proces
Het werkproces van Roger Ballen is een intuïtief, meerlaags proces. Om zijn werk te beschrijven vermijdt hij het woord geënsceneerd of geregisseerd. “Iets wat in scene is gezet kan herhaald worden zoals een toneelstuk in een theater, dan is het voorspelbaar. Geënsceneerde fotografie heeft geen impact op mij. Het probeert mij te vertellen dat het echt is maar het raakt me niet. Alles in de foto is voor mij een gereedschap om mijn verhaal te vertellen. Alle foto’s hebben een momentaan karakter. Zij zijn niet herhaalbaar. Dat is inherent aan de fotografie. In de fotografie komen alle vormen samen zodat ze samen een betekenis scheppen.” Ballen noemt zijn werkproces ook niet spontaan. “Ik beslis een tekening te maken op de muur en dan ontstaat er vervolgens een volgende stap, waarop ik weer reageer. Soms neem ik honderden foto’s voordat het er op staat.”

Metaforen
Roger Ballen, twintig jaar lang werkzaam als een geoloog op zoek naar goud en andere mineralen, vergelijkt het afdalen in een goudmijn met het onderzoeken van zijn eigen geest. “De mijn staat symbolisch voor mijn geest. Ik ga ook de diepte in bij mijn eigen geest.” Bij zijn werk is elk mens, dier, object of schildering een metafoor. “Metaforen hebben een complexe, onbewuste betekenis. De meeste metaforen zijn beelden en kunnen niet gemakkelijk ontcijferd worden. Mijn werk heeft een grote visuele complexiteit. Je kunt niet gemakkelijk aanwijzen waar mijn foto’s over gaan. Als je dat wel kon dan was het waarschijnlijk een slechte foto. Je kunt er niet teveel over rationaliseren. Ik wil niet dat iemand naar mijn foto’s kijkt en de simpele conclusie trekt dat de mensheid slecht is. Als iemand dat zou doen raakt de foto de diepere laag van de geest niet.”

Raadsel
Als ik vraag of zijn foto’s op een bepaalde manier helend zijn, zegt Roger: “Als mensen zichzelf beter begrijpen en dat integreren en niet onderdrukken kan het harmoniserend zijn. Het is niet gemakkelijk en onze maatschappij helpt daarbij niet. En ik refereer daarbij niet uitsluitend tot de westerse maatschappij, maar aan de gehele menselijke cultuur. Het Ballenesque theater, als ik het zo mag noemen, laat het absurdistische theater van de mensheid zien.”
Hebben andere fotografen hem hebben geïnspireerd en beïnvloed? Ballen is hier heel helder over. “Ik kijk zo weinig mogelijk naar andere fotografen. Mijn eigen foto’s beïnvloeden mij. Het mag misschien arrogant klinken, maar dat is het niet. Het is de manier waarop ik mijn eigen ervaring interpreteer. De grootste invloed op mijn werk sinds de laatste dertig jaar zijn mijn eigen foto’s. Zij geven mij voeding om mijn eigen leven te begrijpen. Voor mij het woord raadsel het meest toepasbaar op mijn werk. Ik vertel niet over de realiteit, want niemand weet wat de werkelijkheid is.

Polaroids
Voor het eerst zijn er op een tentoonstelling van Roger Ballen polaroids te zien. In de Reflex galerie hangen 150 unieke polaroids, waarvan ook een klein boekje is uitgegeven. “Alex Daniels van de Reflex galerie had een fantastisch idee. Hij zei: waarom neem je geen polaroid foto’s? Ik dacht: laten we het proberen. Toen ben ik polaroids gaan nemen na en voor ik mijn officiële zwartwit opname maakte. Ik vond de polaroids erg interessant, ze werden heel anders, ze waren in kleur! Ze reflecteerden de Ballenesque-wereld op een ander manier. De polaroids zijn een bijzondere uitbreiding van mijn esthetica. Het was een interactieve proces om met de polaroids te werken.”

Alle beelden courtesy Alex Daniels-Reflex Galerie, Weteringschans 79 A, Amsterdam.

Ballenesque, Roger Ballen: a retrpspective, 2017, Thames & Hudson
Roger Ballen, Polaroids, Volume One, Reflex Editions.